مسجد خیرکیمسجد خِیْرَکی، از مساجدِ دوره تُغلقیه در شمال شهر دهلی می‌باشد. ۱ - بنای مسجدگفتهاند که مسجد خیرکی را خان‌جهان‌جانان شاه، وزیر فیروز شاه تغلق (حک: ۷۵۲ـ۷۹۰)، بنا کرده است [۱]
احمدرجب محمدعلی، تاریخ و عمارة المساجد الاثریه فی الهند، ج۱، ص۵۷، قاهره ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۲]
ظفر حسن، آثار تاریخی دهلی، ج۳، ص۱۲۶، اد JA صفحه، دهلی ۱۹۹۷.
[۳]
ظفر حسن، آثار تاریخی دهلی، ج۴، ص۱۲۶، اد JA صفحه، دهلی ۱۹۹۷.
، اما هیچ کتیبه یا کتاب تاریخی برای اثبات آن در دست نیست [۴]
ولش و کران، "Tughlugs: سازندگان Manter سلطان دهلی نو"، ج۱، ص۱۳۸، در Muqarnas، vol۱، Hoven و لندن، ۱۹۸۳.
.۲ - معماری مسجداین مسجد دو طبقه و از نوع بن اهای سنگی با پوشش گچ است که با گذشت زمان، گچ‌ها تیره شده‌اند و نما سفیدی خود را از دست داده است [۵]
ظفر حسن، آثار تاریخی دهلی، ج۳، ص۱۲۶، اد JA صفحه، دهلی ۱۹۹۷.
[۶]
ظفر حسن، آثار تاریخی دهلی، ج۴، ص۱۲۶، اد JA صفحه، دهلی ۱۹۹۷.
.مسجد خیرکی مربع شکل، به ضلع ۵۲ متر و با طرح چلیپایی، به گونه‌ای ساخته شده که چهار صحنِ مجزا در وسط آن قرار گرفته‌اند [۷]
احمدرجب محمدعلی، تاریخ و عمارة المساجد الاثریه فی الهند، ج۱، ص۵۷ـ۵۸ شکل ۱۱، قاهره ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۸]
ولش و کران، "Tughlugs: سازندگان Manter سلطان دهلی نو"، ج۱، ص۱۳۳، در Muqarnas، vol۱، Hoven و لندن، ۱۹۸۳.
[۹]
ولش و کران، "Tughlugs: سازندگان Manter سلطان دهلی نو"،ج۱، ص۱۳۷، شکل ۵، در Muqarnas، vol۱، Hoven و لندن، ۱۹۸۳.
. در هریک از چهار گوشۀ بنا نیز یک منار گنبددار، به ارتفاع ۴۵ متر، بنا شده‌است [۱۰]
ظفر حسن، آثار تاریخی دهلی، ج۳، ص۱۲۶، اد JA صفحه، دهلی ۱۹۹۷.
[۱۱]
ظفر حسن، آثار تاریخی دهلی، ج۴، ص۱۲۶، اد JA صفحه، دهلی ۱۹۹۷.
.۳ - ورودیاین مسجد در وسط سه ضلع شمالی، جنوبی و شرقی، دارای یک ورودی بیرون‌نشسته و حجیم و گنبددار است. در طرفین هر ورودی، مناره‌ای استوانه‌ای شکل به بنا متصل است. این ورودیها، مانند بیش‌تر مساجد هند، پلکان دارند. درگاه شرقی، ورودی اصلی مسجد است و مناره‌های آن، برخلاف مناره‌های مدخلهای شمالی و جنوبی که سه طبقه‌اند، چهار طبقه است. این ورودی در مقابل محراب قرار دارد. ۴ - محرابمحراب در وسط ضلع غربی مسجد است و در واقع فضایی مشابه ورودیهاست، با این تفاوت که از بیرون مسدود است [۱۲]
ولش و کران، "Tughlugs: سازندگان Manter سلطان دهلی نو"،ج۱، ص۱۳۷ـ۱۳۸،شکل ۵، در Muqarnas، vol۱، Hoven و لندن، ۱۹۸۳.
.۵ - نمای دیوار بیرونیبر دیوار بیرونی مسجد، جز جانب غربی که محراب است، در هریک از دو طرف ورودیها، هفت طاق‌نمای عمیق کار شده است. نمای طبقۀ دوم نیز همین طاق‌نما‌ها را دارد، اما با عمق کمتر. طاق‌نماهای طبقۀ دوم پنجره‌هایی با پوشش مشبک سنگی دارند. [۱۳]
احمدرجب محمدعلی، تاریخ و عمارة المساجد الاثریه فی الهند، ج۱، ص۵۷ـ۵۸ شکل ۱۱، قاهره ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۶ - نحوه ساختمسجد خیرکی بر روی یک طبقه زیرین به نام تَه‌خانه قرار دارد که برای ایجاد شکوهمندی بنا و فضای خنک در تابستان ساخته شده و محل استراحت نمازگزاران یا استفاده به عنوان کارگاه بوده است. این محوطه سه متر ارتفاع دارد [۱۴]
بیانکا ماریا آلفیری، معماری اسلامی در شبه قاره هند، ج۱، ص۴۵، لندن، ۲۰۰۰.
.۷ - معماری طبقه دوم۷.۱ - ارتفاعطبقۀ دوم، یا فضای اصلی مسجد، ۲۲ متر ارتفاع دارد. ۷.۲ - طراحیطراحی آن شامل ۲۵ مربع مساوی به ضلع نُه متر است. چهار مربع آن، که به شکل چلیپا قرار گرفته‌اند، به صحنهای روباز اختصاص دارند. ۷.۳ - فرش اندازمسجد خیرکی شامل پانزده فرش‌اندازِ عمود بر دیوار قبله است و محراب نیز در مقابل فرش‌انداز وسط (هشتم) قرار گرفته است. ۷.۴ - طاقگانطاقگانهای مسجد بر ۱۸۰ ستون مدور و شصت ستون چهارگوش تکیه دارند. ۷.۵ - ستونهاستونها در ردیفهای سوم، ششم، نهم و دوازدهم از هر طرف، دوتایی‌اند که در گوشه‌های حیاطها، ستونها دو جفت (یعنی چهارتایی) می‌شوند. پوشش سقف این مسجد شامل ۸۱ گنبد کوچک در نُه گروه نه‌تایی است. ۷.۶ - گنبدهابا احتساب گنبدهای ورودیها و بالای محراب، این مسجد ۸۵ گنبد دارد که شیوه‌ای نو در این دوره بوده است [۱۵]
ولش و کران، "Tughlugs: سازندگان Manter سلطان دهلی نو"، ج۱، ص۱۳۹، در Muqarnas، vol۱، Hoven و لندن، ۱۹۸۳.
[۱۶]
ظفر حسن، آثار تاریخی دهلی، ج۳، ص۱۲۶، اد JA صفحه، دهلی ۱۹۹۷.
[۱۷]
ظفر حسن، آثار تاریخی دهلی، ج۴، ص۱۲۶، اد JA صفحه، دهلی ۱۹۹۷.
[۱۸]
surendra ساهای، هند arehiteeture اسلامی perisd ۱۱۹۲-۱۸۵۷، ج۱، ص۳۰، دهلی نو ۲۰۰۴.
[۱۹]
بیانکا ماریا آلفیری، معماری اسلامی در شبه قاره هند، ج۱، ص۴۵، لندن، ۲۰۰۰.
۸ - ویژگی مسجدمسجد خیرکی، با شباهت بسیار به مسجد کلان از همین دوره، ویژگیهای بارزی دارد، همچون ورودیهای بیرون‌نشسته که در آن‌ها منار و ورودی ترکیب شده‌اند و این شیوه نخستین‌بار در آرامگاه غیاث‌الدین تغلق دیده شده است؛ دو طبقه بودن؛ تعدد صحن‌ها و پنجره‌ها؛ و منارهایی که در چهار طرف بن ا، ظاهری قلعه‌مانند به آن بخشیده‌اند. [۲۰]
گری مارتین، «هند subcontinat»، ج۱، ص۲۶۹، در Architeeture جهان اسلام: تاریخچه آن و معنای noial، لندن، ۱۹۷۸.
[۲۱]
احمدرجب محمدعلی، تاریخ و عمارة المساجد الاثریه فی الهند، ج۱، ص۵۹، قاهره ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
________________________________________ منابع : (۱) احمدرجب محمدعلی، تاریخ و عمارة المساجد الاثریه فی الهند، قاهره ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۲) بیانکا ماریا Alfieri، معماری اسلامی در شبه قاره هند، لندن، ۲۰۰۰. (۳) Zaμar haían آثار تاریخی دهلی، اد JA صفحه، دهلی ۱۹۹۷. (۴) گری مارتین، «هند subcontinat»، در Architeeture جهان اسلام: تاریخچه آن و معنای noial، لندن، ۱۹۷۸. (۵) surendra sahai، هند arehiteeture اسلامی perisd ۱۱۹۲-۱۸۵۷، دهلی نو ۲۰۰۴. (۶) آنتونی ولش و جرثقیل هوارد، "Tughlugs: سازندگان Manter سلطان دهلی نو"، در Muqarnas، vol۱، Hoven و لندن، ۱۹۸۳. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مسجد خیرکی »، شماره۵۴۵۳. |